Iki-ningyo: Búp bê như người sống

Vào thế kỷ 19 đã có một kiệt tác đến từ đất nước mặt trời mọc khiến cho cả thế giới phải trầm trồ kinh ngạc. Đó là búp bê chân dung của Hananuma Masakichi (1832 - 1895), tác phẩm này có liên quan đến câu chuyện của đời ông.

Hananuma đã đem lòng yêu một cô gái nhưng ông lại mắc bệnh lao, nghĩ rằng bản thân không sống được bao lâu nữa nên ông đã làm một búp bê mang hình chính mình để tặng cho người thương.

Tác phẩm được làm từ gỗ với hơn 2000 mảnh riêng biệt, mọi bộ phận của cơ thể được chạm khắc riêng và ghép nối với nhau qua kỹ thuật mối ghép đuôi én cùng keo dán để tạo thành một cơ thể người trông như thật, vừa đúng với kích thước của Hananuma.

Sau khi ghép tất cả các bộ phận lại với nhau ông đã dùng kỹ thuật sơn mài để trang trí tạo vẻ ngoài tựa như “bằng xương bằng thịt”. Hananuma dùng tóc và lông của chính mình gắn từng sợi để hoàn thiện từng chi tiết nhỏ.

Đặc biệt ở phần gương mặt nhất là đôi mắt được Hananuma tạo ra với độ chính xác hoàn hảo. Tuyệt tác này trông như thể Hananuma đang đứng đó khiến ai ngắm nhìn cũng phải bất ngờ, kinh ngạc vì sự chân thực của nó.

Tại triển lãm tại San Francisco trong khoảng giai đoạn 1895 - 1906, búp bê chân dung của Hananuma đã được trưng bày và thu hút sự chú ý của công chúng phương Tây.

Sau đó nó trở nên nổi tiếng, khiến nhiều người tò mò tìm hiểu và biết rằng Hananuma là một nghệ nhân và tác phẩm của ông được gọi là Iki-ningyo.

Nghệ thuật “búp bê sống”

Thuật ngữ Iki-ningyo (生人形) được hiểu là “búp bê sống”, dùng mô tả một loại búp bê truyền thống Nhật Bản có kích thước và chế tác tinh xảo đến mức trông như người thật.

Iki-ningyo bắt nguồn từ một loại hình thủ công làm búp bê mô phỏng được gọi là "iki ningyo zaiku" có từ thời Edo (1603 - 1868) và tiếp tục phát triển đến thời Minh Trị (1868 - 1912).

Những con búp bê được làm chủ yếu từ vật liệu như gỗ cây hông, lớp da trang trí bên ngoài được nhuộm bằng vôi trắng và các chất tạo màu. Phần tóc, lông lấy từ vật liệu thật của con người, phần răng thường là giả làm từ sứ.

Hầu hết các nghệ nhân sẽ lấy tóc và lông của họ để chế tác, một số còn nhổ cả răng của chính mình để tạo độ chân thực nhất cho “tác phẩm sống”.

Búp bê thường được chế tác theo chủ đề về các nhân vật trong truyền thuyết dân gian, vị Thần, Đức Phật hay những người nổi danh với dân chúng. Ngoài ra những ai giàu có thì có thể thuê nghệ nhân làm búp bê chân dung của họ theo yêu cầu với chi phí khá cao.

Búp bê thường được chế tác theo chủ đề về các nhân vật trong truyền thuyết dân gian, vị Thần, Đức Phật hay những người nổi danh với dân chúng. Ngoài ra những ai giàu có thì có thể thuê nghệ nhân làm búp bê chân dung của họ theo yêu cầu với chi phí khá cao.

Iki-ningyo được xem là một bộ môn nghệ thuật trong ngành thủ công và đòi hỏi kỹ năng cao ở nghệ nhân. Trong thời kỳ hoàng kim, Iki-ningyo là hàng thủ công tinh xảo có mức giá đắt đỏ và được trưng bày ở các khu biểu diễn kịch, triển lãm nghệ thuật lớn chỉ tổ chức tại khu vực thành đô.

Iki-ningyo rất phổ biến trong các buổi triển lãm - misemono, thu hút đông đảo dân chúng đến chiêm ngưỡng (có thể tưởng tượng giống như những bảo tàng tượng sáp ngày nay). Những buổi lễ này nổi tiếng đến mức chúng được mô tả trong các bản hình in mộc bản nishiki-e của các nghệ sĩ như Utagawa Kuniyoshi và Utagawa Hoen.

Triển lãm sớm nhất về Iki-ningyo được ghi nhận là vào ngày 02/02/1852, của Oe Chubei. Việc Chubei đề cập đến imayo-ningyo ("búp bê hiện đại") cho thấy ông coi hình thức búp bê này là hiện đại và mới mẻ so với thời bấy giờ.

Iki-ningyo được xem là đỉnh cao, có tầm ảnh hưởng lớn lao đến Ningyo - nghề thủ công truyền thống làm búp bê Nhật Bản.

Nghệ nhân Iki-ningyo

Ở thế kỷ 19 là thời kỳ xuất hiện nhiều “bậc thầy Iki-ningyo” với những tên tuổi lớn như: Hananuma Masakichi, Akiyama Heijuro, Takedoa Nuinosuke, Kisaburo Matsumoto, Yasumoto Kamehachi...

Trong đó Kisaburo Matsumoto (1825 -1891) được xem là người tiên phong, khởi xướng thực hiện cái mà ông gọi là "búp bê sống". Ông bắt đầu giới thiệu những tác phẩm của mình ở Osaka từ năm 1854 và sau đó dần nổi danh, thu hút nhiều nghệ nhân thủ công tìm hiểu, học về Iki-ningyo.

Yasumoto Kamehachi (1826-1900) là một trong những học trò xuất sắc của ông. Kamehachi đã tạo ra những tác phẩm tạo nên cảm giác “cực đoan” về chủ nghĩa hiện thực khiến người xem ám ảnh, suy ngẫm.

Những con búp bê sống không chỉ “gây sốc” vì sự siêu thực mà còn diễn tả về sự táo bạo, mới lạ, đi trước thời đại trong sáng tạo nghệ thuật của các nghệ nhân.

Như Oe Sadachibana vào năm 1856, ông đã tạo ra một tác phẩm là búp bê có cơ chế hoạt động từ cơ khí học.

Hay Izumiya Yoshibei vào thời Tenpo (12/1830 - 12/1844) đã tạo ra những con búp bê quái vật và xác chết. Chúng được xem là sự khởi đầu của những sinh vật trong ngôi nhà ma ám, thường được gọi là “Izumekichi''.

Và Akiyama Heijuro thì có những tác phẩm về giải phẫu sinh học ấn tượng với búp bê một người phụ nữ mang thai với phần bụng để lộ ra mười hai giai đoạn phát triển của thai nhi trong bụng mẹ.

Như Oe Sadachibana vào năm 1856, ông đã tạo ra một tác phẩm là búp bê có cơ chế hoạt động từ cơ khí học.

Hay Izumiya Yoshibei vào thời Tenpo (12/1830 - 12/1844) đã tạo ra những con búp bê quái vật và xác chết. Chúng được xem là sự khởi đầu của những sinh vật trong ngôi nhà ma ám, thường được gọi là “Izumekichi''.

Và Akiyama Heijuro thì có những tác phẩm về giải phẫu sinh học ấn tượng với búp bê một người phụ nữ mang thai với phần bụng để lộ ra mười hai giai đoạn phát triển của thai nhi trong bụng mẹ.

Mỗi tác phẩm Iki-ningyo không chỉ thể hiện tay nghề đỉnh cao mà còn bộc lộ sự sáng tạo, tư tưởng, kiến thức về giải phẫu người, khoa học cơ khí của mỗi nghệ nhân ở những năm tháng 1800 ngày ấy.

Ngày nay những con “búp bê sống” được xem là tác phẩm lịch sử, được trưng bày trong các bảo tàng. Còn thuật ngữ Iki-ningyo giờ được sử dụng chủ yếu để chỉ ma nơ canh xuất hiện trong các cửa hàng quần áo thời trang.